Ngeli ni mpangilio wa nomino katika makundi. Mpangilio huu ni muhimu sana katika lugha ya Kiswahili kwani husaidia katika upatanisho wa nomino na vitenzi na maneno mengine. Mbinu hii huitwa upatanisho wa kisarufi.

Ngeli za Kiswahili
A-WA
LI-YA
U-ZI
U-I
KI-VI
U-U
I-ZI
KU
YA-YA
I-I
U-YA
PA-KU-MU

A-WA

Ngeli hii hujumuisha majina ya binadamu na viumbe vilivyo hai. Huwa na kiambishi a katika umoja na wa katika wingi.

Kiambishi cha umoja-a

Kiambishi cha wingi-wa

Mfano

Mtoto anacheza.

Watoto wana cheza.

Ndege anaimba .

Ndege wanaimba.

Miundo ya nomino

KI-VI

Kipepeo anapendeza.

Vipepeo wanapendeza.

CH-VY

Chura aliruka.

Vyura waliruka.

M-WA

Mtu ameonekana.

Watu wameonekana.

M-MI

Mtume anahubiri.

Mitume wanahubiri.

Ngeli ya KU

Hii ni ngeli ya kitenzi jina. Vitenzi vinapoongezwa kiambishi ku na kutumiwa kama nomino katika sentensi ,hubadilika na kuwa vitenzi jina. Nomino hii huwa na kiambishi ku katika upatanisho wa kisarufi.

Mfano

Cheka-kucheka

Kucheka kwake kunavutia.

Cheza-kucheza

Kucheza huko hakufai barabarani.

Tanbihi: Lazima kitenzi kitumike kama nomino ili kipiwe sifa hii.

Tazama: Ameanza kucheza. Neno “kucheza” ni kitenzi wala si kitenzi jina.

Ngeli ya I-ZI

Hii ni ngeli ya nomino ambazo huwa katika hali ya umoja.

Kiambishi cha umoja-i

Kiambishi cha wingi-zi

Mfano

Ngozi hiyo inavutia.

Ngozi hizo zinavutia.

Ngeli hiyo inaeleweka.

Ngeli hizo zinaeleweka.

Ngeli ya LI-YA

Kiambishi cha umoja-li

Kiambishi cha wingi-ya

Mfano

Gari limenunuliwa.

Magari yamenunuliwa.

Muindo ya nomino

G-M

Gari-magari

JI-MA

Jani-majani

Jicho-macho

Y-M

Yai –mayai

JI-ME

Jino-meno

Ngeli ya PA-KU-MU

Hii ni ngeli inayoashiria mahali. Kila kiambishi katika ngeli hii huwa na matumizi ya kipekee.

Pa- mahali panapodhihirika

Mahali hapa panavutia.

Mu- mahali ndani

Kanasani homo mna watu wengi.

Ku- mahali kusikodhihirika

Mahali huko kumejaa maji.

Ngeli ya KI-VI

Kiambishi cha umoja-ki

Kiambishi cha wingi-vi

Mfano

Kiti kimenunuliwa.

Viti vimenunuliwa.

Kioo kimevunjika.

Vioo vimevunjika.

Ngeli ya U-ZI

Kiambishi cha umoja- u

Kiambishi cha wingi-zi

Mfano

Uta umekatika.

Nyuta zimekatika.

Miundo ya nomino

U-NYU

Uta-nyuta

Uzi-nyuzi

W-NY

wembe- nyembe

Ngeli ya YA-YA

Nomino katika ngeli hii hupatikana katika hali ya wingi.

Kiambishi cha umoja-ya

Kiambishi cha wingi-ya

Mfano

Maji yamemwagika.

Maji yamemwagika.

Mifano ya nomino: mafuta,mate,manukato,maziwa

Ngeli ya U-I

Kiambishi cha umoja-u

Kiambishi cha wingi- i

Mfano

Mkono unaniuma.

Mikono inaniuma.

Mti umekatwa.

Miti imekatwa.

Mlima unavutia.

Milima inavutia.

Ngeli ya I-I

Nomino nyingi katika ngeli hii ni zile zisizohesabika. Nyingine huwa ni nomino dhahania.

Kiambishi cha umoja-i

Kiambishi cha wingi-i

Mfano

Amani imepatikana.

Amani imepatikana.

Sukari imeloa maji.

Sukari imeloa maji.

Ngeli ya U-U

Hii ni ngeli ambayo hujumuisha nomino dhahania.

Kiambishi cha umoja-u

Kiambishi cha wingi-u

Mfano

Upendo utanifaa.

Upendo utawafaa.

Mifano zaidi ya nomino: uzuri,wema,uovu,ukakamavu

Ngeli ya U-YA

Kiambishi cha umoja-u

Kiambishi cha wingi-ya

Mfano

Ugonjwa umetibiwa.

Magonjwa yametibiwa.

Mifano Zaidi ya nomino: uovu,ubaya,unyoya

Tanbihi: Nomino huwa na kiambishi u katika umoja na ma katika wingi